เสนาสนกฺขนฺธกกถาวณฺณนา

[2827] อาสนฺทิโกติ จตุรสฺสปีฐํฯ อติกฺกนฺตปมาโณติ เหฏฺฐา อฏนิยา วฑฺฒกิหตฺถโต อุจฺจตรปฺปมาณปาทโกฯ เอกปสฺสโต ทีโฆ ปน อุจฺจปาทโก น วฏฺฏติฯ ยถาห – ‘‘อุจฺจกมฺปิ อาสนฺทิกนฺติ วจนโต เอกโตภาเคน ทีฆปีฐเมว หิ อฏฺฐงฺคุลาธิกปาทกํ น วฏฺฏติ, จตุรสฺสอาสนฺทิโก ปน ปมาณาติกฺกนฺโตปิ วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 297)ฯ

ตถาติ อิมินา ‘‘อติกฺกนฺตปมาโณ’’ติ อิทํ ปจฺจามสติฯ ปญฺจงฺคปีฐนฺติ จตฺตาโร ปาทา, อปสฺเสนนฺติ อิเมหิ ปญฺจงฺเคหิ ยุตฺตปีฐํฯ สตฺตงฺคนฺติ ตีสุ ทิสาสุ อปสฺสเย โยเชตฺวา กตํฯ ตญฺหิ จตูหิ ปาเทหิ, ตีหิ อปสฺเสหิ จ ยุตฺตตฺตา ‘‘สตฺตงฺคปีฐ’’นฺติ วุตฺตํฯ เอส นโย มญฺเจปิฯ ยถาห – ‘‘สตฺตงฺโค นาม ตีสุ ทิสาสุ อปสฺสยํ กตฺวา กตมญฺโจ, อยมฺปิ ปมาณาติกฺกนฺโต วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 297)ฯ

[2828] ตูโลนทฺธาติ อุปริ ตูลํ ปกฺขิปิตฺวา พทฺธาฯ ฆเรเยวาติ คิหีนํ เคเหเยว นิสีทิตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘นิสีทิตุ’’นฺติ อิมินาว สยนํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ สีสปาทูปธานนฺติ สีสูปธานญฺเจว ปาทูปธานญฺจฯ จ-สทฺโท ปิ-สทฺทตฺเถ โส ‘‘อคิลานสฺสา’’ติ เอตฺถ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพ, เตน อคิลานสฺสาปิ ตาว วฏฺฏติ, ปเคว คิลานสฺสาติ ทีเปติฯ

[2829] น เกวลํ คิลานสฺส สีสปาทูปธานเมว วฏฺฏติ, อถ โข อิทมฺปีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สนฺถริตฺวา’’ติอาทิฯ อุปธานานิ สนฺถริตฺวาติ พหู อุปธานานิ อตฺถริตฺวาฯ ตตฺถ จาติ ตสฺมิํ อุปธานสนฺถเรฯ ปจฺจตฺถรณกํ ทตฺวาติ อุปริ ปจฺจตฺถรณกํ อตฺถริตฺวาฯ

[2830] ติริยนฺติ วิตฺถารโตฯ มุฏฺฐิรตนนฺติ ปากติกมุฏฺฐิกรตนํฯ ตํ ปน วฑฺฒกีนํ วิทตฺถิมตฺตํฯ มิตนฺติ ปากฏิตํ ปมาณยุตฺตํ โหตีติ โยชนาฯ

กตฺถจิ โปตฺถเกสุ ‘‘มต’’นฺติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส น คเหตพฺโพฯ ทีฆโตติ พิมฺโพหนสฺส ทีฆโตฯ ทิยฑฺฒนฺติ ทิยฑฺฒหตฺถํ วา ทฺวิหตฺถํ วา โหตีติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิทเมว หิ ‘‘สีสปฺปมาณพิมฺโพหน’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ ยถาห –

‘‘สีสปฺปมาณํ นาม ยสฺส วิตฺถารโต ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณานํ อนฺตรํ มินิยมานํ วิทตฺถิ เจว จตุรงฺคุลญฺจ โหติ, มชฺฌฏฺฐานํ มุฏฺฐิรตนํ โหติฯ ทีฆโต ปน ทิยฑฺฒรตนํ วา ทฺวิรตนํ วาติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํฯ อยํ สีสปฺปมาณสฺส อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโท, อิโต อุทฺธํ น วฏฺฏติ, เหฏฺฐา ปน วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 297)ฯ

[2831] โจฬนฺติ ปิโลติกาฯ ปณฺณนฺติ รุกฺขลตานํ ปณฺณํฯ อุณฺณาติ เอฬกาทีนํ โลมํฯ ติณนฺติ ทพฺพติณาทิ ยํ กิญฺจิ ติณํฯ วากนฺติ กทลิอกฺกมกจิวากาทิกํฯ เอเตหิ ปญฺจหิ ปูริตา ภิสิโย ตูลานํ คณนาวสา เหตุคพฺภานํ เอเตสํ ปญฺจนฺนํ คพฺภานํ คณนาวเสน ปญฺจ ภาสิตาติ โยชนาฯ

[2832] พิมฺโพหนคพฺภํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภิสี’’ติอาทิฯ ปญฺเจวาติ ยถาวุตฺตโจฬาทิปญฺเจวฯ ตถา ตูลานิ ตีณิปีติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตีณิ ตูลานิ รุกฺขตูลํ ลตาตูลํ โปฏกิตูล’’นฺติ (จูฬว. 297) อนุญฺญาตานิ ตีณิปิ ตูลานิฯ เอตฺถ จ รุกฺขตูลํ นาม สิมฺพลิรุกฺขาทีนํ เยสํ เกสญฺจิ รุกฺขานํ ตูลํฯ ลตาตูลํ นาม ขีรวลฺลิอาทีนํ ยาสํ กาสญฺจิ วลฺลีนํ ตูลํฯ โปฏกิตูลํ นาม โปฏกิติณาทีนํ เยสํ เกสญฺจิ ติณชาติกานํ อนฺตมโส อุจฺฉุนฬาทีนมฺปิ ตูลํฯ โลมานิ มิคปกฺขีนนฺติ สีหาทิจตุปฺปทานํ, โมราทิปกฺขีนํ โลมานิฯ อิเมติ ภิสิคพฺภาทโย อิเม ทส พิมฺโพหนสฺส คพฺภาติ สมฺพนฺโธฯ

[2833] เอวํ กปฺปิยํ ภิสิพิมฺโพหนคพฺภํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อกปฺปิยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มนุสฺสโลม’’นฺติอาทิฯ โลเมสุ มนุสฺสโลมญฺจ ปุปฺเผสุ พกุลปิยงฺคุปุปฺผาทิกํ สพฺพํ ปุปฺผญฺจ ปณฺเณสุ จ สุทฺธํ เกวลํ ตมาลปตฺตญฺจ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ‘‘สุทฺธ’’นฺติ อิมินา ตมาลปตฺตํ เสสคพฺเภหิ มิสฺสํ วฏฺฏตีติ พฺยติเรกโต ทีเปติฯ

[2834] มสูรเกติ จมฺมฉวิภิสิพิมฺโพหเนฯ

[2835] ‘‘สุทฺธ’’นฺติ อิมินา พฺยติเรกโต ทสฺสิตเมวตฺถํ สรูปโต วิภาเวตุมาห ‘‘มิสฺส’’นฺติอาทิฯ

[2836] ติรจฺฉานคตสฺส วาติ อนฺตมโส คณฺฑุปฺปาทสฺสาปิฯ กาเรนฺตสฺสาติ จิตฺตกมฺมกฏฺฐกมฺมาทิวเสน การาเปนฺตสฺส วา กโรนฺตสฺส วาฯ

[2837] ชาตกนฺติ อปณฺณกชาตกาทิชาตกญฺจฯ วตฺถุนฺติ วิมานวตฺถุอาทิกํ ปสาทชนกํ วา เปตวตฺถุอาทิกํ สํเวคชนกํ วา วตฺถุํฯ วา-สทฺเทน อฏฺฐกถาคตํ อิธ ทสฺสิตปกรณํ สงฺคณฺหาติฯ ปเรหิ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อวธารเณ, เตน ปเรหิ การาเปตุเมว วฏฺฏติ, น สยํ กาตุนฺติ ทีเปติฯ สยํ กาตุมฺปีติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท ปเคว การาเปตุนฺติ ทีเปติฯ

[2838] โย ปน ภิกฺขุ ทฺวีหิ วสฺเสหิ วา เอเกน วา วสฺเสน ยสฺส ภิกฺขุโน วุฑฺฒตโร วา โหติ ทหรตโร วา, โส เตน ภิกฺขุนา สมานาสนิโก นาม โหตีติ โยชนาฯ

[2839] ‘‘สตฺตวสฺเสน ปญฺจวสฺโส’’ติ อิทํ ทฺวีหิ วสฺเสหิ วุฑฺฒนวกานํ สมานาสนิกตฺเต อุทาหรณํฯ

‘‘ฉ วสฺเสน ปญฺจวสฺโส’’ติ อิทํ เอกวสฺเสน วุฑฺฒนวกานํ สมานาสนิกตฺเต อุทาหรณํฯ

[2840] ยํ ติณฺณํ นิสีทิตุํ ปโหติ, ตํ เหฏฺฐา ทีฆาสนํ นามาติ โยชนาฯ ‘‘สมานาสนิกา มญฺเจ นิสีทิตฺวา มญฺจํ ภินฺทิํสุ, ปีเฐ นิสีทิตฺวา ปีฐํ ภินฺทิํสู’’ติ (จูฬว. 320) อาโรปิเต วตฺถุมฺหิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทุวคฺคสฺส มญฺจํ ทุวคฺคสฺส ปีฐ’’นฺติ (จูฬว. 320) อนุญฺญาตตฺตา ‘‘ทฺเว’’ติ สมานาสนิเก ทฺเว สนฺธาย วุตฺตํฯ

[2841] อุภโตพฺยญฺชนํ , อิตฺถิํ, ปณฺฑกํ ฐเปตฺวา สพฺเพหิปิ คหฏฺเฐหิ, ปพฺพชิเตหิ วา ปุริเสหิ สห ทีฆาสเน นิสีทิตุํ อนุญฺญาตนฺติ โยชนาฯ โปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ ‘‘สพฺเพส’’นฺติ สามิวจนนฺโต ปาโฐ ทิสฺสติ, ตโต ‘‘สพฺเพหิปี’’ติ กรณวจนนฺโตว ปาโฐ ยุตฺตตโรฯ กรณวจนปฺปสงฺเค วา สามิวจนนิทฺเทโสติ เวทิตพฺพํฯ ยถาห ‘‘ยํ ติณฺณํ ปโหติ, ตํ สํหาริมํ วา โหตุ อสํหาริมํ วา, ตถารูเป อปิ ผลกขณฺเฑ อนุปสมฺปนฺเนนาปิ สทฺธิํ นิสีทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 320)ฯ

[2842] ปุริมิโกติ ญตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย สมฺมเตน ‘‘น ฉนฺทาคติํ คจฺเฉยฺย…เป.… คหิตาคหิตญฺจ ชาเนยฺยา’’ติ (จูฬว. 317) วุตฺเตหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา ปุริมวสฺสูปนายิกทิวเส ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปฐมํ ภิกฺขู คเณตุํ, ปฐมํ ภิกฺขู คเณตฺวา เสยฺยา คเณตุํ, เสยฺยา คเณตฺวา เสยฺยคฺเคน คาเหตุ’’นฺติอาทินา (จูฬว. 318) นเยน อนุญฺญาตนิยาเมเนว เสนาสนคฺคาหาปนํ ปุริมิโก นาม เสนาสนคฺคาโหฯ

เอวเมว ปจฺฉิมิกาย วสฺสูปนายิกทิวเส เสนาสนคฺคาหาปนํ ปจฺฉิมิโก นามฯ เอวเมว มหาปวารณาทิวสสฺส อนนฺตรทิวเส ‘‘ภนฺเต, อนฺตรามุตฺตกํ เสนาสนํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา วุฑฺฒปฏิปาฏิยา เสนาสนคฺคาหาปนํ อนฺตรามุตฺตโก นามฯ ปกาสิโต ‘‘อปรชฺชุคตาย อาสาฬฺหิยาปุริมิโก คาหาเปตพฺโพ, มาสคตาย อาสาฬฺหิยา ปจฺฉิมิโก คาเหตพฺโพ, อปรชฺชุคตาย ปวารณาย อายติํ วสฺสาวาสตฺถาย อนฺตรามุตฺตโก คาเหตพฺโพ’’ติ (จูฬว. 318) วุตฺโตฯ

[2843] วุตฺตเมวตฺถํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุมาห ‘‘ปุพฺพารุณา’’ติอาทิฯ อิธ ปาฏิปทา นาม ทฺเว วสฺสูปนายิกทิวสา เจว มหาปวารณาย อนนฺตรทิวโส จฯ อิเมสํ ติณฺณํ ปาฏิปททิวสานํ อรุโณ ปุพฺพารุโณ นามฯ เต ทิวเส อติกฺกมฺม ทุติยติถิปฏิพทฺโธ อรุโณ ปุนารุโณ นามฯ อิทนฺติ อุภยารุณานนฺตรํฯ เสนาสนคาหกสฺสาติ เอตฺถ สกตฺเถ ก-ปจฺจโย, เสนาสนคฺคาหสฺสาติ อตฺโถฯ ยถาห – ‘‘อิทญฺหิ เสนาสนคฺคาหสฺส เขตฺต’’นฺติฯ วสฺสูปคเต วสฺสูปคเม กาตพฺเพ สติ, สาเธตพฺพปโยชเน ภุมฺมํฯ วสฺสูปคเตติ วา นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ ปุริมิกาย, หิ ปจฺฉิมิกาย จ วสฺสูปคมนสฺส ตํ ตทหุ เสนาสนคฺคาโห นิมิตฺตํ, อนฺตรามุตฺตโก ปน อาคมิโน วสฺสูปคมนสฺสาติ เอวํ ติวิโธปิ เสนาสนคฺคาโห วสฺสูปคมนสฺส นิมิตฺตํ โหติฯ

[2844] ปาฏิปททิวสสฺส อรุเณ อุคฺคเตเยว เสนาสเน ปน คาหิเต อญฺโญ ภิกฺขุ อาคนฺตฺวา สเจ เสนาสนปญฺญาปกํ เสนาสนํ ยาจติ, โส ภิกฺขุ เสนาสนปญฺญาปเกน ‘‘เสนาสนํ คาหิต’’นฺติ วตฺตพฺโพติ โยชนาฯ

[2845] วสฺสาวาสสฺส อิทํ วสฺสาวาสิกํ, วสฺสํวุตฺถานํ ทาตพฺพจีวรํ, คาถาพนฺธวเสน ‘‘วสฺสวาสิก’’นฺติ รสฺสตฺตํฯ สงฺฆิกํ อปโลเกตฺวา คหิตํ วสฺสาวาสิกํ จีวรํ สเจ ตตฺรชํ ตตฺรุปฺปาทํ โหติ, อนฺโตวสฺเส วิพฺภนฺโตปิ ลภเตติ โยชนาฯ ‘‘ตตฺรชํ สเจ’’ติ อิมินา จสฺส ทายกานํ วสฺสาวาสิกปจฺจยวเสน คาหิตํ ปน น ลภตีติ ทีเปติฯ ยถาห – ‘‘ปจฺจยวเสน คาหิตํ ปน น ลภตีติ วทนฺตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 318)ฯ

[2846-8] สเจ วุตฺถวสฺโส โย ภิกฺขุ อาวาสิกหตฺถโต กิญฺจิ ติจีวราทิกํ กปฺปิยภณฺฑํ อตฺตโน คเหตฺวา ‘‘อสุกสฺมิํ กุเล มยฺหํ คหิตํ วสฺสาวาสิกจีวรํ คณฺห’’ อิติ เอวํ วตฺวา ตสฺส อาวาสิกสฺส ทตฺวา ทิสํ คจฺฉติ ปกฺกมติ, โส ตตฺถ คตฏฺฐาเน สเจ อุปฺปพฺพชติ คิหี โหติ, ตสฺส ทิสํคตสฺส สมฺปตฺตํ ตํ วสฺสาวาสิกํ เตน ตถา ทินฺนมฺปิ อาวาสิโก ภิกฺขุ คเหตุํ น ลภติ, ตสฺส ปาปิตํ วสฺสาวาสิกจีวรํ สงฺฆิกํเยว สิยาติ โยชนาฯ ยถาห – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุตฺโถ ภิกฺขุ วิพฺภมติ, สงฺฆสฺเสเวต’’นฺติฯ

[2849] ตสฺมิํ กุเล ทายเก มนุสฺเส สมฺมุขา เจ ปฏิจฺฉาเปติ, ตสฺส ทิสํคมิสฺส สมฺปตฺตํ วสฺสาวาสิกจีวรํ อาวาสิโก ลภตีติ โยชนาฯ

[2850] ตตฺถ อาราโม นาม ปุปฺผาราโม วา ผลาราโม วาฯ วิหาโร นาม ยํ กิญฺจิ ปาสาทาทิเสนาสนํฯ

วตฺถูนิ ทุวิธสฺสปีติ อารามวตฺถุ, วิหารวตฺถูติ ทุวิธสฺส วตฺถูนิ จฯ อารามวตฺถุ นาม เตสํเยว อารามานํ อตฺถาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ฐปิโตกาโส, เตสุ วา อาราเมสุ วินฏฺเฐสุ เตสํ โปราณกภูมิภาโคฯ วิหารวตฺถุ นาม ตสฺส ปติฏฺฐาโนกาโสฯ ภิสิ นาม อุณฺณภิสิอาทีนํ ปญฺจนฺนํ อญฺญตราฯ พิมฺโพหนํ นาม วุตฺตปฺปการานํ พิมฺโพหนานํ อญฺญตรํฯ มญฺจํ นาม มสารโก พุนฺทิกาพทฺโธ, กุฬีรปาทโก, อาหจฺจปาทโกติ อิเมสํ ปุพฺเพ วุตฺตานํ จตุนฺนํ มญฺจานํ อญฺญตรํฯ ปีฐํ นาม มสารกาทีนํเยว จตุนฺนํ ปีฐานํ อญฺญตรํฯ

[2851] โลหกุมฺภี นาม กาฬโลเหน วา ตมฺพโลเหน วา เยน เกนจิ โลเหน กตา กุมฺภีฯ กฏาโห ปากโฏวฯ ‘‘ภาณก’’นฺติ อลญฺชโร วุจฺจติฯ อลญฺชโรติ จ พหุอุทกคณฺหนิกา มหาจาฏิ, ชลํ คณฺหิตุํ อลนฺติ อลญฺชโรฯ ‘‘วฏฺฏจาฏิ วิย หุตฺวา โถกํ ทีฆมุโข มชฺเฌ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา กโต’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ วารโกติ ฆโฏฯ กุ วุจฺจติ ปถวี, ตสฺสา ทาลนโต วิทารณโต ‘‘กุทาโล’’ติ อโยมยอุปกรณวิเสโส วุจฺจติฯ

[2852] วลฺลิเวฬุอาทีสุ เวฬูติ มหาเวณุฯ ติณนฺติ เคหจฺฉาทนํ ติณํฯ ปณฺณํ ตาลปณฺณาทิกํฯ มุญฺชนฺติ มุญฺชติณํฯ ปพฺพชนฺติ ปพฺพชติณํ, มตฺติกา ปกติมตฺติกา วา เครุกาทิปญฺจวณฺณา วา มตฺติกาฯ อาห จ อฏฺฐกถาจริโยฯ

[2853] ทฺเวติ ปฐมทุติยครุภณฺฑานิฯ ทฺวีหิ สงฺคหิตานิ ‘‘อาโรโม, อารามวตฺถุ, อิทํ ปฐมํฯ วิหาโร, วิหารวตฺถุ, อิทํ ทุติย’’นฺติ (จูฬว. 321-322) วุตฺตตฺตาฯ

จตุสงฺคหนฺติ จตูหิ ภิสิอาทีหิ สงฺคโห ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ นวโกฏฺฐาสนฺติ โลหกุมฺภิอาทโย นว โกฏฺฐาสา อสฺสาติ วิคฺคโหฯ อฏฺฐธา วลฺลิอาทีหิ อฏฺฐหิ ปกาเรหิฯ

[2854] อิตีติ นิทสฺสนตฺเถฯ เอวํ วุตฺตนเยน ปญฺจหิ ราสีหิ นิทฺทิฏฺฐานํ ครุภณฺฑคณนานํ ปิณฺฑวเสน ปญฺจวีสติวิธํ ครุภณฺฑํ ปญฺจนิมฺมลโลจโน นาโถ ปกาสยีติ โยชนาฯ ปญฺจ นิมฺมลานิ โลจนานิ ยสฺสาติ วิคฺคโห, มํสทิพฺพธมฺมพุทฺธสมนฺตจกฺขุวเสน ปญฺจวิธวิปฺปสนฺนโลจโนติ อตฺโถฯ

[2855] วิสฺสชฺเชนฺโตติ อิสฺสรวตาย ปรสฺส วิสฺสชฺเชนฺโตฯ วิภาเชนฺโตติ วสฺสคฺเคน ปาเปตฺวา วิภาเชนฺโตฯ อิทญฺหิ สพฺพมฺปิ ครุภณฺฑํ เสนาสนกฺขนฺธเก (จูฬว. 321) ‘‘อวิสฺสชฺชิยํฯ กิฏาคิริวตฺถุมฺหิ (จูฬว. 322) อเวภงฺคิย’’นฺติ จ วุตฺตํฯ อุภยตฺถ อาคตโวหารเภททสฺสนมุเขน ตตฺถ วิปฺปฏิปชฺชนฺตสฺส อาปตฺติํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขุ ถุลฺลจฺจยํ ผุเส’’ติฯ ปริวาเร ปน –

อวิสฺสชฺชิยํ อเวภงฺคิยํ, ปญฺจ วุตฺตา มเหสินา;

วิสฺสชฺเชนฺตสฺส ปริภุญฺชนฺตสฺส อนาปตฺติ;

ปญฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตาติฯ (ปริ. 479) –

อาคตํฯ ตสฺมา มูลจฺเฉชฺชวเสน อวิสฺสชฺชิยํ, อเวภงฺคิยญฺจ, ปริวตฺตนวเสน ปน วิสฺสชฺเชนฺตสฺส, ปริภุญฺชนฺตสฺส จ อนาปตฺตีติ เอวเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ

[2856] ภิกฺขุนา ปุคฺคเลน วา สงฺเฆน วา คเณน วา ครุภณฺฑํ ตุ วิสฺสชฺชิตํ อวิสฺสฏฺฐเมว โหติ, วิภตฺตญฺจ อวิภาชิตเมว โหตีติ โยชนาฯ

[2857] เอตฺถ เอเตสุ ปญฺจสุ ครุภณฺเฑสุ ปุริเมสุ ตีสุ อครุภณฺฑกํ กิญฺจิ น จ อตฺถีติ โยชนาฯ จตุตฺเถ ปน ครุภณฺเฑ อฏฺฐกถาย ‘‘โลหกุมฺภี, โลหภาณกํ, โลหกฏาหนฺติ อิมานิ ตีณิ มหนฺตานิ วา โหนฺตุ ขุทฺทกานิ วา, อนฺตมโส ปสตมตฺตอุทกคณฺหนกานิปิ ครุภณฺฑานิเยวา’’ติ วุตฺตนยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โลหกุมฺภี’’ติอาทิฯ

[2858] อิทํ ติวิธนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปาทคณฺหนโกติ เอตฺถ ปาโท นาม มคธนาฬิยา ปญฺจนาฬิมตฺตคณฺหนโก ภาชนวิเสโสฯ ภาชนานํ ปมาณํ กโรนฺตา สีหฬทีเป เยภุยฺเยน เตเนว ปาเทน มินนฺติฯ ตสฺมา อฏฺฐกถายํ ‘‘สีหฬทีเป ปาทคณฺหนโก ภาเชตพฺโพ’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) วุตฺตํฯ โลหวารโกติ กาฬโลหตมฺพโลหวฏฺฏโลหกํสโลหานํ เยน เกนจิ กโตฯ ภาชิโยติ ภาเชตพฺโพฯ

[2859] ตโต อุทฺธนฺติ ตโต ปาทคณฺหนกวารกโต อุทฺธํ อธิกํ คณฺหนโกฯ เอวํ ปาฬิอาคตานํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อฏฺฐกถาคตานํ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) ทสฺเสตุมาห ‘‘ภิงฺคาราทีนี’’ติอาทิฯ ภิงฺคาโร นาม อุกฺขิตฺตหตฺถิโสณฺฑากาเรน กตชลนิคฺคมกณฺณิโก อุจฺจคีโว มหามุขอุทกภาชนวิเสโสฯ อาทิ-สทฺเทน อฏฺฐกถาคตานิ ‘‘ปฏิคฺคหอุฬุงฺกทพฺพิกฏจฺฉุปาติตฏฺฏกสรกสมุคฺคองฺคารกปลฺลธูมกฏจฺฉุอาทีนิ ขุทฺทกานิ วา มหนฺตานิ วา’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) วุตฺตานิ สงฺคณฺหาติฯ สพฺพานีติ ขุทฺทกานิ วา มหนฺตานิ วาฯ

[2860] ตมฺพถาลกา อยถาลกา ภาเชตพฺพาติ โยชนาฯ

จ-สทฺเทน อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘ฐเปตฺวา ปน ภาชนวิกติํ อญฺญสฺมิมฺปิ กปฺปิยโลหภณฺเฑ อญฺชนี อญฺชนิสลากา กณฺณมลหรณี สูจิ ปณฺณสูจิ ขุทฺทโก ปิปฺผลโก ขุทฺทกํ อารกณฺฏกํ กุญฺจิกา ตาฬํ กตฺตรยฏฺฐิเวธโก นตฺถุทานํ ภินฺทิวาโล โลหกูโฏ โลหกุฏฺฏิ โลหคุโฬ โลหปิณฺฑิ โลหอรณี จกฺกลิกํ อญฺญมฺปิ วิปฺปกตํ โลหภณฺฑํ ภาชิย’’นฺติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) วจนํ สงฺคณฺหาติฯ ธูมเนตฺตนฺติ ธูมนาฬิกาฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ผาลทีปรุกฺขทีปกปลฺลกโอลมฺพกทีปกอิตฺถิปุริสติรจฺฉานคตรูปกานิ ปน อญฺญานิ วา ภิตฺติจฺฉทนกวาฏาทีสุ อุปเนตพฺพานิ อนฺตมโส โลหขิลกํ อุปาทาย สพฺพานิ โลหภณฺฑานิ ครุภณฺฑานิเยว โหนฺตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) วุตฺตํ สงฺคณฺหาติฯ

[2861] อตฺตนา ปฏิลทฺธนฺติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ, อตฺตนา ปฏิลทฺธมฺปีติ อตฺโถฯ ภิกฺขุนา อตฺตนา ปฏิลทฺธมฺปิ ตํ โลหภณฺฑํ กิญฺจิปิ ปุคฺคลิกปริโภเคน น ภุญฺชิตพฺพนฺติ โยชนาฯ

[2862] กํสวฏฺฏโลหานํ วิการภูตานิ ตมฺพมยภาชนานิปิ ปุคฺคลิกปริโภเคน สพฺพโส ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏนฺตีติ โยชนาฯ

[2863] เอเสว นโยติ ‘‘น ปุคฺคลิกโภเคนา’’ติอาทินา ทสฺสิตนโยฯ สงฺฆิเกสุ วา คิหีนํ สนฺตเกสุ วา ยถาวุตฺตภณฺเฑสุ ปริโภคปจฺจยา โทโส น อตฺถีติ โยชนาฯ ‘‘กํสโลหาทิภาชนํ สงฺฆสฺส ทินฺนมฺปิ ปาริหาริยํ น วฏฺฏติ, คิหิวิกตนีหาเรเนว ปริภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) มหาปจฺจริยํ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ปาริหาริยํ น วฏฺฏติ อตฺตโน สนฺตกํ วิย คเหตฺวา ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏตีติฯ

‘‘คิหิวิกตนีหาเรเนว ปริภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ อิมินา สเจ อารามิกาทโย ปฏิสาเมตฺวา ปฏิเทนฺติ, ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ

[2864] ขีรปาสาณนฺติ มุทุกา ปาณชาติฯ วุตฺตญฺหิ มาติกาฏฺฐกถาคณฺฐิปเท ‘‘ขีรปาสาโณ นาม มุทุโก ปาสาโณ’’ติฯ ครุกนฺติ ครุภณฺฑํฯ ตฏฺฏกาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน สรกาทีนํ สงฺคโหฯ ฆฏโกติ ขีรปาสาณมโยเยว วารโกฯ ‘‘ปาทคณฺหนโต อุทฺธ’’นฺติ อิมินา ปาทคณฺหนโก อครุภณฺฑนฺติ ทีเปติฯ

[2865] ‘‘สุวณฺณรชตหารกูฏชาติผลิกภาชนานิ คิหิวิกตานิปิ น วฏฺฏนฺติ, ปเคว สงฺฆิกปริโภเคน วา ปุคฺคลิกปริโภเคน วา’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) อฏฺฐกถายํ วุตฺตนยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สิงฺคี’’ติอาทิฯ สิงฺคีติ สุวณฺณํฯ สชฺฌุ รชตํฯ หารกูฏํ นาม สุวณฺณวณฺณํ โลหชาตํฯ ผลิเกน อุพฺภวํ ชาตํ, ผลิกมยํ ภาชนนฺติ อตฺโถฯ คิหีนํ สนฺตกานิปีติ อปิ-สทฺเทน คิหิวิกตปริโภเคนาปิ ตาว น วฏฺฏนฺติ, ปเคว สงฺฆิกปริโภเคน วา ปุคฺคลิกปริโภเคน วาติ ทีเปติฯ เสนาสนปริโภเค ปน อามาสมฺปิ อนามาสมฺปิ สพฺพํ วฏฺฏติฯ

[2866] ขุทฺทาติ ยาย วาสิยา ฐเปตฺวา ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนํ วา อุจฺฉุตจฺฉนํ วา อญฺญํ มหากมฺมํ กาตุํ น สกฺกา, เอวรูปา ขุทฺทกา วาสิ ภาชนียาฯ มหตฺตรีติ ยถาวุตฺตปฺปมาณาย วาสิยา มหนฺตตรา เยน เกนจิ อากาเรน กตวาสิ ครุภณฺฑํฯ เวชฺชานํ สิราเวธนกมฺปิ จ ผรสุ ตถา ครุภณฺฑนฺติ โยชนาฯ

[2867] กุฐารีติ เอตฺถ ผรสุสทิโสว วินิจฺฉโยฯ ยา ปน อาวุธสงฺเขเปน กตา, อยํ อนามาสาฯ กุทาโล อนฺตมโส จตุรงฺคุลมตฺโตปิฯ สิขรนฺติ ธนุรชฺชุโต นาเมตฺวา ทารุอาทีนํ วิชฺฌนกกณฺฏโกฯ เตเนวาติ นิขาทเนเนวฯ

[2868] นิขาทนสฺส เภทวนฺตตาย ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุมาห ‘‘จตุรสฺสมุขํ โทณิมุข’’นฺติฯ โทณิมุขนฺติ โทณิ วิย อุภยปสฺเสน นามิตมุขํฯ วงฺกนฺติ อคฺคโต นาเมตฺวา กตนิขาทนํฯ ปิ-สทฺเทน อุชุกํ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ จาติ ตสฺมิํ นิขาทเนฯ สทณฺฑํ ขุทฺทกญฺจ นิขาทนํ สพฺพํ ครุภณฺฑนฺติ โยชนาฯ ‘‘สทณฺฑํ ขุทฺทก’’นฺติ อิมินา วิเสสนทฺวเยน อทณฺฑํ ผลมตฺตํ สิปาฏิกาย ฐเปตฺวา ปริหรณโยคฺคํ สมฺมชฺชนิทณฺฑเวธนกํ นิขาทนํ อครุภณฺฑํ, ตโต มหนฺตํ นิขาทนํ อทณฺฑมฺปิ ครุภณฺฑนฺติ ทีเปติฯ เยหิ มนุสฺเสหิ วิหาเร วาสิอาทีนิ ทินฺนานิ จ โหนฺติ, เต เจ ฆเร ทฑฺเฒ วา โจเรหิ วา วิลุตฺเต ‘‘เทถ โน, ภนฺเต, อุปกรเณ ปุน ปากติเก กริสฺสามา’’ติ วทนฺติ, ทาตพฺพาฯ สเจ อาหรนฺติ, น วาเรตพฺพา, อนาหรนฺตาปิ น โจเทตพฺพาฯ

[2869] ‘‘กมฺมารตฏฺฏการจุนฺทการนฬการมณิการปตฺตพนฺธกานํ อธิกรณิมุฏฺฐิกสณฺฑาสตุลาทีนิ สพฺพานิ โลหมยอุปกรณานิ สงฺเฆ ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ครุภณฺฑานิฯ ติปุโกฏฺฏกสุวณฺณการจมฺมการอุปกรเณสุปิ เอเสว นโยฯ

อยํ ปน วิเสโส – ติปุโกฏฺฏกอุปกรเณสุปิ ติปุจฺเฉทนสตฺถกํ, สุวณฺณการอุปกรเณสุ สุวณฺณจฺเฉทนสตฺถกํ, จมฺมการอุปกรเณสุ กตปริกมฺมจมฺมฉินฺทนกํ ขุทฺทกสตฺถนฺติ อิมานิ ภาชนียภณฺฑานี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) อฏฺฐกถาคตํ วินิจฺฉเยกเทสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มุฏฺฐิก’’นฺติอาทิ ฯ ตุลาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน กตฺตริอาทิอุปกรณํ สงฺคณฺหาติฯ

[2870] ‘‘นหาปิตตุนฺนการานํ อุปกรเณสุปิ ฐเปตฺวา มหากตฺตริํ, มหาสณฺฑาสํ, มหาปิปฺผลกญฺจ สพฺพํ ภาชนียํฯ มหากตฺตริอาทีนิ ครุภณฺฑานี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) อฏฺฐกถาคตํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘นฺหาปิตกสฺสา’’ติอาทิฯ นฺหาปิตกสฺส อุปกรเณสุ สณฺฑาโส, มหตฺตรี กตฺตรี จ ตุนฺนการานญฺจ อุปกรเณสุ มหตฺตรี กตฺตรี จ มหาปิปฺผลกญฺจ ครุภณฺฑกนฺติ โยชนาฯ

[2871] เอตฺตาวตา จตุตฺถครุภณฺเฑ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปญฺจมครุภณฺเฑ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วลฺลี’’ติอาทิฯ เวตฺตลตาทิกา วลฺลิ ทุลฺลภฏฺฐาเน สงฺฆสฺส ทินฺนา วา ตตฺถ สงฺฆสฺส ภูมิยํ ชาตา, รกฺขิตา โคปิตา วา อฑฺฒพาหุปฺปมาณา ครุภณฺฑํ โหตีติ โยชนาฯ ‘‘อฑฺฒพาหูติ กปฺปรโต ปฏฺฐาย ยาว อํสกูฏ’’นฺติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ‘‘อฑฺฒพาหุ นาม วิทตฺถิจตุรงฺคุล’’นฺติปิ วทนฺติฯ สเจ สา วลฺลิ สงฺฆกมฺเม, เจติยกมฺเม จ กเต อติเรกา โหติ, ปุคฺคลิกกมฺเมปิ อุปเนตุํ วฏฺฏติฯ อรกฺขิตา ปน ครุภณฺฑเมว น โหติฯ

[2872] อฏฺฐกถายํ ‘‘สุตฺตมกจิวากนาฬิเกรหีรจมฺมมยา รชฺชุกา วา โยตฺตานิ วา วาเก จ นาฬิเกรหีเร จ วฏฺเฏตฺวา กตา เอกวฏฺฏา วา ทฺวิวฏฺฏา วา สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ครุภณฺฑํฯ สุตฺตํ ปน อวฏฺเฏตฺวา ทินฺนํ, มกจิวากนาฬิเกรหีรา จ ภาชนียา’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) อาคตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สุตฺตวากาทินิพฺพตฺตา’’ติอาทิฯ วากาทีติ อาทิ-สทฺเทน มกจิวากนาฬิเกรหีรจมฺมานํ คหณํฯ นาติทีฆา รชฺชุกาฯ อติทีฆํ โยตฺตกํฯ

[2873] นาฬิเกรสฺส หีเร วา มกจิวาเก วา วฏฺเฏตฺวา กตา เอกวฏฺฏาปิ ครุภณฺฑกนฺติ โยชนาฯ เยหิ ปเนตานิ รชฺชุกโยตฺตาทีนิ ทินฺนานิ โหนฺติ, เต อตฺตโน กรณีเยน หรนฺตา น วาเรตพฺพาฯ

[2874] วฑฺฒกิองฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลายโต สูจิทณฺฑมตฺโต ปริณาหโต สีหฬทีเป เลขกานํ เลขนิสูจิทณฺฑมตฺโต สงฺฆสฺส ทินฺโน วา ตตฺถชาตโก วา รกฺขิโต โคปิโต เวฬุ ครุภณฺฑํ สิยาติ โยชนาฯ ‘‘ยํ มชฺฌิมปุริสสฺส กนิฏฺฐงฺคุลิยา อคฺคปฺปมาณํ, อิทํ สีหฬทีเป เลขกานํ เลขนิสูจิยา ปมาณ’’นฺติ วทนฺติฯ โส จ สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรโก ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติฯ

[2875] ทณฺโฑ จ สลากา จ ทณฺฑสลากา, ฉตฺตสฺส ทณฺฑสลากาติ วิคฺคโหฯ ฉตฺตทณฺโฑ นาม ฉตฺตปิณฺฑิฯ ฉตฺตสลากาติ ฉตฺตปญฺชรสลากาฯ ทณฺโฑติ อุปาหนทณฺฑโกฯ ‘‘ทณฺโฑ’’ติ สามญฺเญน วุตฺเตปิ อฏฺฐกถาคเตสุ สรูเปน อิธาวุตฺโต อุปาหนทณฺโฑเยว สามญฺญวจเนน ปาริเสสโต คเหตพฺโพติฯ ทฑฺฒเคหมนุสฺสา คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺตา น วาเรตพฺพาฯ

[2876] มุญฺชาทีสุ เคหจฺฉทนารเหสุ ติเณสุ ยํ กิญฺจิ มุฏฺฐิมตฺตํ ติณํ วา เคหจฺฉทนารหํ ตาลปณฺณาทิ เอกมฺปิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ วา ตตฺถ สงฺฆิกภูมิยํ ชาตํ วา ครุภณฺฑํ สิยาติ โยเชตพฺพาฯ ตตฺถ มุฏฺฐิมตฺตํ นาม กรฬมตฺตํฯ อิทญฺจ กรฬํ กตฺวา ฉาเทนฺตานํ ฉทนกรฬวเสน คเหตพฺพํฯ ตาลปณฺณาทีติ อาทิ-สทฺเทน นาฬิเกรปณฺณาทิเคหจฺฉทนปณฺณานํ คหณํฯ ตมฺปิ มุญฺชาทิ สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติฯ ทฑฺฒเคหมนุสฺสา คเหตฺวา คจฺฉนฺติ, น วาเรตพฺพาติฯ

[2877-8] อฏฺฐงฺคุลปฺปมาโณติ ทีฆโต อฏฺฐงฺคุลมตฺโตฯ เกจิ ‘‘ปุถุลโต’’ติ วทนฺติฯ ริตฺตโปตฺถโกติ เลขาหิ สุญฺญโปตฺถโก, น ลิขิตโปตฺถโกติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อฏฺฐงฺคุลปฺปมาโณ’’ติ อิมินา อฏฺฐงฺคุลโต อูนปฺปมาโณ ภาชิโย, ‘‘ริตฺตโปตฺถโก’’ติ อิมินา อฏฺฐงฺคุลโต อติเรกปฺปมาโณปิ ลิขิตโปตฺถโก ภาชิโยติ ทสฺเสติฯ

‘‘มตฺติกา ปกติมตฺติกา วา โหตุ ปญฺจวณฺณา วา สุธา วา สชฺชุรสกงฺคุฏฺฐสิเลสาทีสุ วา ยํ กิญฺจิ ทุลฺลภฏฺฐาเน อาเนตฺวา วา ทินฺนํ ตตฺถชาตกํ วา รกฺขิตโคปิตํ ตาลผลปกฺกมตฺตํ ครุภณฺฑํ โหตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) อฏฺฐกถาคตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มตฺติกา’’ติอาทิฯ ปากติกา วา เสตเครุกาทิปญฺจวณฺณา วาปิ มตฺติกาติ โยชนาฯ สิเลโส นาม กพิฏฺฐาทิสิเลโสฯ อาทิ-สทฺเทน สชฺชุรสกงฺคุฏฺฐาทีนํ คหณํฯ ตาลปกฺกปมาณนฺติ เอกฏฺฐิตาลผลปมาณาปิฯ ตมฺปิ มตฺติกาทิ สงฺฆกมฺเม, เจติยกมฺเม จ นิฏฺฐิเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติฯ

[2879-80] ‘‘เวฬุอาทิก’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ รกฺขิตํ โคปิตํ วาปิ คณฺหตา สมกํ วา อติเรกํ วา ถาวรํ อนฺตมโส ตํอคฺฆนกํ วาลิกเมว วา ทตฺวา คเหตพฺพนฺติ โยชนาฯ

อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘รกฺขิตโคปิตํ เวฬุํ คณฺหนฺเตน สมกํ วา อติเรกํ วา ถาวรํ อนฺตมโส ตํอคฺฆนกวาลิกายปิ ผาติกมฺมํ กตฺวา คเหตพฺโพฯ ผาติกมฺมํ อกตฺวา คณฺหนฺเตน ตตฺเถว วฬญฺเชตพฺโพ, คมนกาเล สงฺฆิเก อาวาเส ฐเปตฺวา คนฺตพฺพํฯ

อสติยา คเหตฺวา คเตน ปน ปหิณิตฺวา ทาตพฺโพฯ เทสนฺตรคเตน สมฺปตฺตวิหาเร สงฺฆิกาวาเส ฐเปตพฺโพ’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) เวฬุมฺหิเยว อยํ วินิจฺฉโย วุตฺโต, อิธ ปน ‘‘วลฺลิเวฬาทิกํ กิญฺจี’’ติ วลฺลิอาทีนมฺปิ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา ตํ อุปลกฺขณมตฺตํ วลฺลิอาทีสุปิ ยถารหํ ลพฺภตีติ เวทิตพฺพํฯ

[2881] อญฺชนนฺติ สิลามโยฯ เอวํ หริตาลมโนสิลาปิฯ

[2882] ทารุภณฺเฑ อยํ วินิจฺฉโย – ปริณาหโต ยถาวุตฺต สูจิทณฺฑปฺปมาณโก อฏฺฐงฺคุลทีโฆ โย โกจิ ทารุภณฺฑโก ทารุทุลฺลภฏฺฐาเน สงฺฆสฺส ทินฺโน วา ตตฺถชาตโก วา รกฺขิตโคปิโต ครุภณฺฑํ โหตีติ โยชนาฯ

[2883] เอวํ กุรุนฺทฏฺฐกถาย อาคตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา มหาอฏฺฐกถาย (จูฬว. อฏฺฐ. 321) อาคตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มหาอฏฺฐกถาย’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อาสนฺทิกสตฺตงฺคา วุตฺตลกฺขณาวฯ ‘‘ภทฺทปีฐ’’นฺติ เวตฺตมยํ ปีฐํ วุจฺจติฯ ปีฐิกาติ ปิโลติกาพทฺธปีฐเมวฯ

[2884] เอฬกปาทปีฐํ นาม ทารุปฏฺฏิกาย อุปริ ปาเท ฐเปตฺวา โภชนปลฺลงฺกํ วิย กตปีฐํ วุจฺจติฯ ‘‘อามลกวฏฺฏกปีฐ’’นฺติ เอตสฺส ‘‘อามณฺฑกวฏฺฏก’’นฺติ ปริยาโย, ตสฺมา อุภเยนาปิ อามลกากาเรน โยชิตํ พหุปาทกปีฐํ วุจฺจติฯ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘ตถามณฺฑกปีฐก’’นฺติ ปาโฐฯ คาถาพนฺธวเสน มณฺฑก-สทฺทปโยโคฯ โกจฺฉํ ภูตคามวคฺเค จตุตฺถสิกฺขาปเท วุตฺตสรูปํฯ ปลาลปีฐนฺติ นิปชฺชนตฺถาย กตา ปลาลภิสิ, อิมินา กทลิปตฺตาทิมยปีฐมฺปิ อุปลกฺขณโต ทสฺสิตํฯ ยถาห – ‘‘ปลาลปีเฐน เจตฺถ กทลิปตฺตาทิปีฐานิปิ สงฺคหิตานี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321)ฯ

โธวเน ผลกนฺติ จีวรโธวนผลกํ, โธวนาทิสทฺทานํ วิเยตฺถ วิภตฺติอโลโปฯ อิเมสุ ตาว ยํ กิญฺจิ ขุทฺทกํ วา โหตุ มหนฺตํ วา, สงฺฆสฺส ทินฺนํ ครุภณฺฑํ โหติฯ พฺยคฺฆจมฺมโอนทฺธมฺปิ วาฬรูปปริกฺขิตฺตํ รตนปริสิพฺพิตํ โกจฺฉํ ครุภณฺฑเมวฯ

[2885] ภณฺฑิกาติ ทณฺฑกฏฺฐจฺเฉทนภณฺฑิกาฯ มุคฺคโรติ ทณฺฑมุคฺคโรฯ ทณฺฑมุคฺคโร นาม เยน รชิตจีวรํ โปเถนฺติฯ วตฺถฆฏฺฏนมุคฺคโรติ จีวรฆฏฺฏนมุคฺคโร, เยน อนุวาตาทิํ ฆฏฺเฏนฺติฯ อมฺพณนฺติ ผลเกหิ โปกฺขรณิสทิสํ กตปานียภาชนํฯ มญฺชูสา นาม โทณิเปฬาฯ นาวา โปโตฯ รชนโทณิกา นาม ยตฺถ จีวรํ รชนฺติ, ปกฺกรชนํ วา อากิรนฺติฯ

[2886] อุฬุงฺโกติ นาฬิเกรผลกฏาหาทิมโย อุฬุงฺโกฯ อุภยํ ปิธานสมโก สมุคฺโคฯ ‘‘ขุทฺทโก ปริวิธโน กรณฺฑ’’นฺติ วทนฺติฯ กรณฺโฑ จ ปาทคณฺหนกโต อติเรกปฺปมาโณ อิธ อธิปฺเปโตฯ กฏจฺฉูติ ทพฺพิฯ อาทิ-สทฺเทน ปานียสราวปานียสงฺขาทีนํ คหณํฯ

[2887] เคหสมฺภารนฺติ เคโหปกรณํฯ ถมฺภตุลาโสปานผลกาทิ ทารุมยํ, ปาสาณมยมฺปิ อิมินาว คหิตํฯ กปฺปิยจมฺมนฺติ ‘‘เอฬกาชมิคาน’’นฺติอาทินา (วิ. วิ. 2650) เหฏฺฐา ทสฺสิตํ กปฺปิยจมฺมํฯ ตพฺพิปริยายํ อกปฺปิยํฯ อภาชิยํ ครุภณฺฑตฺตาฯ ภูมตฺถรณํ กตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ

[2888] อฏฺฐกถายํ ‘‘เอฬกจมฺมํ ปน ปจฺจตฺถรณคติกเมว โหติ, ตมฺปิ ครุภณฺฑเมวา’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) วุตฺตตฺตา อาห ‘‘เอฬจมฺมํ ครุํ วุตฺต’’นฺติฯ

กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘สพฺพํ มญฺจปฺปมาณํ จมฺมํ ครุภณฺฑ’’นฺติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘ปจฺจตฺถรณคติกเมวา’’ติ อิมินา มญฺจปีเฐปิ อตฺถริตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ ‘‘ปาวาราทิปจฺจตฺถรณมฺปิ ครุภณฺฑ’’นฺติ เอเก, ‘‘โน’’ติ อปเร, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ มญฺจปฺปมาณนฺติ จ ปมาณยุตฺตํ มญฺจํฯ ปมาณยุตฺตมญฺโจ นาม ยสฺส ทีฆโส นว วิทตฺถิโย ติริยญฺจ ตทุปฑฺฒํฯ อุทฺธํ มุขมสฺสาติ อุทุกฺขลํฯ อาทิ-สทฺเทน มุสลํ, สุปฺปํ, นิสทํ, นิสทโปโต, ปาสาณโทณิ, ปาสาณกฏาหญฺจ สงฺคหิตํฯ เปสการาทีติ อาทิ-สทฺเทน จมฺมการาทีนํ คหณํฯ ตุริเวมาทิ เปสการภณฺฑญฺจ ภสฺตาทิ จมฺมการภณฺฑญฺจ กสิภณฺฑญฺจ ยุคนงฺคลาทิ สงฺฆิกํ สงฺฆสนฺตกํ ครุภณฺฑนฺติ โยชนาฯ

[2889] ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ‘‘สงฺฆิก’’นฺติ อิทํ ปจฺจามสติฯ อาธารโกติ ปตฺตาธาโรฯ ตาลวณฺฏนฺติ ตาลวณฺเฏหิ กตํฯ เวฬุทนฺตวิลีเวหิ วา โมรปิญฺเฉหิ วา จมฺมวิกตีหิ วา กตมฺปิ ตํสทิสํ ‘‘ตาลวณฺฏ’’นฺเตว วุจฺจติฯ วฏฺฏวิธูปนานํ ตาลวณฺเฏเยว อนฺโตคธตฺตา ‘‘พีชนี’’ติ จตุรสฺสวิธูปนญฺจ เกตกปาโรหกุนฺตาลปณฺณาทิมยทนฺตมยวิสาณมยทณฺฑกมกสพีชนี จ วุจฺจติฯ ปจฺฉิ ปากฏาเยวฯ ปจฺฉิโต ขุทฺทโก ตาลปณฺณาทิมโย ภาชนวิเสโส จงฺโกฏกํฯ สพฺพา สมฺมชฺชนีติ นาฬิเกรหีราทีหิ พทฺธา ยฏฺฐิสมฺมชฺชนี, มุฏฺฐิสมฺมชฺชนีติ ทุวิธา ปริเวณงฺคณาทิสมฺมชฺชนี จ ตเถว ทุวิธา ขชฺชูรินาฬิเกรปณฺณาทีหิ พทฺธา เคหสมฺมชฺชนี จาติ สพฺพาปิ สมฺมชฺชนี ครุภณฺฑํ โหติฯ

[2890] จกฺกยุตฺตกยานนฺติ หตฺถวฏฺฏกสกฏาทิยุตฺตยานญฺจฯ

[2891] ฉตฺตนฺติ ปณฺณกิลญฺชเสตจฺฉตฺตวเสน ติวิธํ ฉตฺตํฯ มุฏฺฐิปณฺณนฺติ ตาลปณฺณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

วิสาณภาชนญฺจ ตุมฺพภาชนญฺจาติ วิคฺคโห, เอกเทสสรูเปกเสโส, คาถาพนฺธวเสน นิคฺคหิตาคโม จฯ วิสาณมยํ, ภาชนํ ตุมฺพมยํ ภาชนญฺจาติ อตฺโถฯ อิธ ‘‘ปาทคณฺหนกโต อติริตฺตปฺปมาณ’’นฺติ เสโสฯ อรณี อรณิสหิตํฯ อาทิ-สทฺเทน อามลกตุมฺพํ อนุญฺญาตวาสิยา ทณฺฑญฺจ สงฺคณฺหาติฯ ลหุ อครุภณฺฑํ, ภาชนียนฺติ อตฺโถฯ ปาทคณฺหนกโต อติริตฺตปฺปมาณํ ครุภณฺฑํฯ

[2892] วิสาณนฺติ โควิสาณาทิ ยํ กิญฺจิ วิสาณํฯ อตจฺฉิตํ ยถาคตเมว ภาชนียํฯ อนิฏฺฐิตํ มญฺจปาทาทิ ยํ กิญฺจิ ภาชนียนฺติ โยชนาฯ ยถาห – ‘‘มญฺจปาโท มญฺจอฏนี ปีฐปาโท ปีฐอฏนี วาสิผรสุอาทีนํ ทณฺโฑติ เอเตสุ ยํ กิญฺจิ วิปฺปกตตจฺฉนกมฺมํ อนิฏฺฐิตเมว ภาชนียํ, ตจฺฉิตมฏฺฐํ ปน ครุภณฺฑํ โหตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321)ฯ

[2893] นิฏฺฐิโต ตจฺฉิโต วาปีติ ตจฺฉิตนิฏฺฐิโตปิฯ วิโธติ กายพนฺธเน อนุญฺญาตวิโธฯ หิงฺคุกรณฺฑโกติ หิงฺคุมโย วา ตทาธาโร วา กรณฺฑโกฯ อญฺชนีติ อญฺชนนาฬิกา จ อญฺชนกรณฺฑโก จฯ สลากาโยติ อญฺชนิสลากาฯ อุทปุญฺฉนีติ หตฺถิทนฺตวิสาณาทิมยา อุทกปุญฺฉนีฯ อิทํ สพฺพํ ภาชนียเมวฯ

[2894] ปริโภคารหนฺติ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคโยคฺคํฯ กุลาลภณฺฑนฺติ ฆฏปิฐราทิกุมฺภการภณฺฑมฺปิฯ ปตฺตงฺคารกฏาหนฺติ ปตฺตกฏาหํ, องฺคารกฏาหญฺจฯ ธูมทานํ นาฬิกาฯ กปลฺลิกาติ ทีปกปลฺลิกาฯ

[2895] ถุปิกาติ ปาสาทาทิถุปิกาฯ ทีปรุกฺโขติ ปทีปาธาโรฯ

จยนจฺฉทนิฏฺฐกาติ ปาการเจติยาทีนํ จยนิฏฺฐกา จ เคหาทีนํ ฉทนิฏฺฐกา จฯ สพฺพมฺปีติ ยถาวุตฺตํ สพฺพมฺปิ อนวเสสํ ปริกฺขารํฯ

[2896] กญฺจนโกติ สรโกฯ ฆฏโกติ ปาทคณฺหนกโต อนติริตฺตปฺปมาโณ ฆฏโกฯ ‘‘ยถา จ มตฺติกาภณฺเฑ, เอวํ โลหภณฺเฑปิ กุณฺฑิกา ภาชนียโกฏฺฐาสเมว ภชตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) อฏฺฐกถานยํ สงฺคเหตุมาห ‘‘โลหภณฺเฑปิ กุณฺฑิกาปิ จ ภาชิยา’’ติฯ

[2897] ครุ นาม ปจฺฉิมํ ครุภณฺฑตฺตยํฯ ถาวรํ นาม ปุริมทฺวยํฯ สงฺฆสฺสาติ สงฺเฆนฯ ปริวตฺเตตฺวาติ ปุคฺคลิกาทีหิ ตาทิเสหิ เตหิ ปริวตฺเตตฺวาฯ ตตฺรายํ ปริวตฺตนนโย (จูฬว. อฏฺฐ. 321) – สงฺฆสฺส นาฬิเกราราโม ทูเร โหติ, กปฺปิยการกา ตํ พหุตรํ ขาทนฺติ, ตโต สกฏเวตนํ ทตฺวา อปฺปเมว อาหรนฺติ, อญฺเญสํ ปน ตสฺส อารามสฺส อวิทูรคามวาสีนํ มนุสฺสานํ วิหารสฺส สมีเป อาราโม โหติ, เต สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา สเกน อาราเมน ตํ อารามํ ยาจนฺติ, สงฺเฆน ‘‘รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ อปโลเกตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพฯ สเจปิ ภิกฺขูนํ รุกฺขสหสฺสํ โหติ, มนุสฺสานํ ปญฺจสตานิ, ‘‘นนุ ตุมฺหากํ อาราโม ขุทฺทโก’’ติ น วตฺตพฺพํฯ กิญฺจาปิ หิ อยํ ขุทฺทโก, อถ โข อิตรโต พหุตรํ อายํ เทติฯ สเจปิ สมกเมว เทติ, เอวมฺปิ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ปริภุญฺชิตุํ สกฺกาติ คเหตพฺพเมวฯ

สเจ ปน มนุสฺสานํ พหุตรา รุกฺขา โหนฺติ, ‘‘นนุ ตุมฺหากํ พหุตรา รุกฺขา’’ติ วตฺตพฺพํฯ สเจ ‘‘อติเรกํ อมฺหากํ ปุญฺญํ โหตุ, สงฺฆสฺส เทมา’’ติ วทนฺติ, ชานาเปตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติฯ ภิกฺขูนํ รุกฺขา ผลธาริโน, มนุสฺสานํ รุกฺขา น ตาว ผลํ คณฺหนฺติฯ

กิญฺจาปิ น คณฺหนฺติ, น จิรสฺเสว คณฺหิสฺสนฺตีติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมวฯ มนุสฺสานํ รุกฺขา ผลธาริโน, ภิกฺขูนํ น ตาว ผลํ คณฺหนฺติฯ ‘‘นนุ ตุมฺหากํ รุกฺขา ผลธาริโน’’ติ วตฺตพฺพํฯ สเจ ‘‘คณฺหถ, ภนฺเต, อมฺหากํ ปุญฺญํ ภวิสฺสตี’’ติ วทนฺติ, ชานาเปตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติฯ เอวํ อาราเมน อาราโม ปริวตฺเตตพฺโพฯ เอเตเนว นเยน อารามวตฺถุปิ วิหาโรปิ วิหารวตฺถุปิ อาราเมน ปริวตฺเตตพฺพํฯ อารามวตฺถุนา จ มหนฺเตน วา ขุทฺทเกน วา อารามอารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถูนิฯ

กถํ วิหาเรน วิหาโร ปริวตฺเตตพฺโพ? สงฺฆสฺส อนฺโตคาเม เคหํ โหติ, มนุสฺสานํ วิหารมชฺเฌ ปาสาโท, อุโภปิ อคฺเฆน สมกา, สเจ มนุสฺสา เตน ปาสาเทน ตํ เคหํ ยาจนฺติ, สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติฯ ภิกฺขูนํ เจ มหคฺฆตรํ เคหํ โหติ, ‘‘มหคฺฆตรํ อมฺหากํ เคห’’นฺติ วุตฺเต จ ‘‘กิญฺจาปิ มหคฺฆตรํ, ปพฺพชิตานํ ปน อสารุปฺปํ, น สกฺกา ตตฺถ ปพฺพชิเตหิ วสิตุํ, อิทํ ปน สารุปฺปํ, คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, เอวมฺปิ สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติฯ สเจ ปน มนุสฺสานํ มหคฺฆํ โหติ, ‘‘นนุ ตุมฺหากํ เคหํ มหคฺฆ’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ ‘‘โหตุ, ภนฺเต, อมฺหากํ ปุญฺญํ ภวิสฺสติ, คณฺหถา’’ติ วุตฺเต ปน สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติฯ เอวํ วิหาเรน วิหาโร ปริวตฺเตตพฺโพฯ เอเตเนว นเยน วิหารวตฺถุปิ อาราโมปิ อารามวตฺถุปิ วิหาเรน ปริวตฺเตตพฺพํฯ วิหารวตฺถุนา จ มหคฺเฆน วา อปฺปคฺเฆน วา วิหารวิหารวตฺถุอารามอารามวตฺถูนิฯ เอวํ ตาว ถาวเรน ถาวรปริวตฺตนํ เวทิตพฺพํฯ

ครุภณฺเฑน ครุภณฺฑปริวตฺตเน ปน มญฺจปีฐํ มหนฺตํ วา โหตุ ขุทฺทกํ วา, อนฺตมโส จตุรงฺคุลปาทกํ คามทารเกหิ ปํสฺวาคารเกสุ กีฬนฺเตหิ กตมฺปิ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ครุภณฺฑํ โหติฯ

สเจปิ ราชราชมหามตฺตาทโย เอกปฺปหาเรเนว มญฺจสตํ วา มญฺจสหสฺสํ วา เทนฺติ, สพฺเพ กปฺปิยมญฺจา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา, สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วุฑฺฒปฏิปาฏิยา ‘‘สงฺฆิกปริโภเคน ปริภุญฺชถา’’ติ ทาตพฺพา, ปุคฺคลิกวเสน น ทาตพฺพาฯ อติเรกมญฺเจ ภณฺฑาคาราทีสุ ปญฺญเปตฺวา ปตฺตจีวรํ นิกฺขิปิตุมฺปิ วฏฺฏติฯ

พหิสีมาย ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ ทินฺนมญฺโจ สงฺฆตฺเถรสฺส วสนฏฺฐาเน ทาตพฺโพฯ ตตฺถ เจ พหู มญฺจา โหนฺติ, มญฺเจน กมฺมํ นตฺถิ, ยสฺส วสนฏฺฐาเน กมฺมํ อตฺถิ, ตตฺถ ‘‘สงฺฆิกปริโภเคน ปริภุญฺชถา’’ติ ทาตพฺโพฯ มหคฺเฆน สตคฺฆนเกน, สหสฺสคฺฆนเกน วา มญฺเจน อญฺญํ มญฺจสตํ ลภติ, ปริวตฺเตตฺวา คเหตพฺพํฯ น เกวลํ มญฺเจน มญฺโจเยว, อารามอารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถุปีฐภิสิพิมฺโพหนานิปิ ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏนฺติฯ เอส นโย ปีฐภิสิพิมฺโพหเนสุปิ เอเตสุ หิ กปฺปิยากปฺปิยํ วุตฺตนยเมวฯ ตตฺถ อกปฺปิยํ น ปริภุญฺชิตพฺพํ, กปฺปิยํ สงฺฆิกปริโภเคน ปริภุญฺชิตพฺพํฯ อกปฺปิยํ วา มหคฺฆํ กปฺปิยํ วา ปริวตฺเตตฺวา วุตฺตวตฺถูนิ คเหตพฺพานิ, อครุภณฺฑุปคํ ปน ภิสิพิมฺโพหนํ นาม นตฺถีติฯ

[2898] ภิกฺขุ อโธเตน ปาเทน, อลฺลปาเทน วา เสนาสนํ นกฺกเมติ สมฺพนฺโธฯ สยนฺติ เอตฺถ, อาสนฺติ จาติ สยนาสนํ, ปริกมฺมกตภูมตฺถรณาทิฯ อลฺลปาเทน วาติ เยน อกฺกนฺตฏฺฐาเน อุทกํ ปญฺญายติ, เอวรูเปน ตินฺตปาเทนฯ ยถาห – ‘‘อลฺเลหิ ปาเทหีติ เยหิ อกฺกนฺตฏฺฐาเน อุทกํ ปญฺญายติ, เอวรูเปหิ ปาเทหิ ปริภณฺฑกตภูมิ วา เสนาสนํ วา น อกฺกมิตพฺพํฯ สเจ ปน อุทกสิเนหมตฺตเมว ปญฺญายติ, น อุทกํ, วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 324)ฯ สอุปาหโนติ เอตฺถ ‘‘โธตปาทก’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ ปาเท ปฏิมุกฺกาหิ อุปาหนาหิ สอุปาหโน ภิกฺขุ โธตปาทกํ โธตปาเทหิ อกฺกมิตพฺพฏฺฐานํ ตเถว น อกฺกเมติ โยชนาฯ

[2899] ปริกมฺมกตายาติ สุธาทิปริกมฺมกตายฯ นิฏฺฐุภนฺตสฺสาติ เขฬํ ปาเตนฺตสฺสฯ ปริกมฺมกตํ ภิตฺตินฺติ เสตภิตฺติํ วา จิตฺตกมฺมกตํ วา ภิตฺติํฯ น เกวลญฺจ ภิตฺติเมว, ทฺวารมฺปิ วาตปานมฺปิ อปสฺเสนผลกมฺปิ ปาสาณตฺถมฺภมฺปิ รุกฺขตฺถมฺภมฺปิ จีวเรน วา เกนจิ วา อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวา อปสฺสยิตุํ น ลภติเยวฯ ‘‘ทฺวารวาตปานาทโย ปน อปริกมฺมกตาปิ อปฏิจฺฉาเทตฺวา น อปสฺสยิตพฺพา’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ

[2901] นิทฺทายโต ตสฺส โกจิ สรีราวยโว ปจฺจตฺถรเณ สงฺกุฏิเต สหสา ยทิ มญฺจํ ผุสติ, ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ

[2902] โลเมสุ มญฺจํ ผุสนฺเตสุฯ หตฺถปาทานํ ตเลน อกฺกมิตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ มญฺจปีฐํ นีหรนฺตสฺส กาเย ปฏิหญฺญติ, อนาปตฺติฯ

‘‘ทายเกหิ ‘กาเยน ผุสิตฺวา ยถาสุขํ ปริภุญฺชถา’ติ ทินฺนเสนาสนํ, มญฺจปีฐาทิญฺจ ทายเกน วุตฺตนิยาเมน ปริภุญฺชนฺตสฺส โทโส นตฺถี’’ติ มาติกฏฺฐกถาย สีหฬคณฺฐิปเท วุตฺตตฺตา ตถา ปริภุญฺชนฺตสฺส อนาปตฺติฯ ‘‘อิมํ มญฺจปีฐาทิํ สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ครุภณฺฑํ โหติ, น ภาเชตพฺพํ สงฺฆสฺส ปรามฏฺฐตฺตาฯ ‘‘อิมํ มญฺจปีฐาทิํ ภทนฺตานํ วสฺสคฺเคน คณฺหิตุํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต สติปิ ครุภณฺฑภาเว กปฺปิยวตฺถุํ ภาเชตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏติ, อกปฺปิยภณฺฑเมว ภาเชตฺวา คเหตุํ น ลพฺภติฯ ‘‘อิมํ มญฺจปีฐํ วสฺสคฺเคน คเหตุํ สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วุตฺเต วสฺสคฺเคน ภาเชตฺวา คเหตพฺพํ วสฺสคฺเคน ภาชนํ ปฐมํ วตฺวา ปจฺฉา สงฺฆสฺส ปรามฏฺฐตฺตาฯ

‘‘สงฺฆสฺส อิมํ มญฺจปีฐํ วสฺสคฺเคน คณฺหิตุํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ปน ครุภณฺฑํ โหติ ปฐมํ สงฺฆสฺส ปรามฏฺฐตฺตาติ อยมฺปิ วิเสโส มาติกฏฺฐกถา คณฺฐิปเทเยว วุตฺโตฯ

[2903-4] อุทฺเทสภตฺตวินิจฺฉเยกเทสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สหสฺสคฺฆนโก’’ติอาทิฯ สหสฺสคฺฆนโก สจีวโร ปิณฺฑปาโต อวสฺสิกํ ภิกฺขุํ ปตฺโต, ตสฺมิํ วิหาเร จ ‘‘เอวรูโป ปิณฺฑปาโต อวสฺสิกํ ภิกฺขุํ ปตฺโต’’ติ ลิขิตฺวา ฐปิโตปิ จ โหติ, ตโต สฏฺฐิวสฺสานมจฺจเย ตาทิโส สหสฺสคฺฆนโก สจีวโร โกจิ ปิณฺฑปาโต สเจ อุปฺปนฺโน โหติ, ตํ ปิณฺฑปาตํ พุโธ วินิจฺฉยกุสโล ภิกฺขุ อวสฺสิกฏฺฐิติกาย อทตฺวา สฏฺฐิวสฺสิกฏฺฐิติกาย ทเทยฺยาติ โยชนาฯ

[2905] อุทฺเทสภตฺตํ ภุญฺชิตฺวาติ อุปสมฺปนฺนกาเล อตฺตโน วสฺสคฺเคน ปตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํ ปริภุญฺชิตฺวาฯ ชาโต เจ สามเณรโกติ สิกฺขาปจฺจกฺขานาทิวเสน สเจ สามเณโร ชาโตฯ ตนฺติ อุปสมฺปนฺนกาเล คหิตํ ตเทว อุทฺเทสภตฺตํฯ สามเณรสฺส ปาฬิยาติ สามเณรปฏิปาฏิยา อตฺตโน ปตฺตํ ปจฺฉา คเหตุํ ลภติฯ

[2906] โย สามเณโร สมฺปุณฺณวีสติวสฺโส ‘‘สฺเว อุทฺเทสํ ลภิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺโพ, อชฺช โส อุปสมฺปนฺโน โหติ, ฐิติกา อตีตา สิยาติ โยชนา, สฺเว ปาเปตพฺพา สามเณรฏฺฐิติกา อชฺช อุปสมฺปนฺนตฺตา อติกฺกนฺตา โหตีติ อตฺโถ, ตํ ภตฺตํ น ลภตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[2907] อุทฺเทสภตฺตานนฺตรํ สลากภตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ

สเจ สลากา ลทฺธา, ตํทิเน ภตฺตํ น ลทฺธํ, ปุนทิเน ตสฺส ภตฺตํ คเหตพฺพํ, น สํสโย ‘‘คเหตพฺพํ นุ โข, น คเหตพฺพ’’นฺติ เอวํ สํสโย น กาตพฺโพติ โยชนาฯ

[2908] อุตฺตริ อุตฺตรํ อติเรกํ ภงฺคํ พฺยญฺชนํ เอตสฺสาติ อุตฺตริภงฺคํ, ตสฺส, อติเรกพฺยญฺชนสฺสาติ อตฺโถฯ เอกจรสฺสาติ เอกจาริกสฺสฯ สลากาเยว สลากิกาฯ

[2909] อุตฺตริภงฺคเมว อุตฺตริภงฺคกํฯ

[2910] เยน เยน หีติ คาหิตสลาเกน เยน เยน ภิกฺขุนาฯ ยํ ยนฺติ ภตฺตพฺยญฺชเนสุ ยํ ยํ ภตฺตํ วา ยํ ยํ พฺยญฺชนํ วาฯ

[2911] สงฺฆุทฺเทสาทิกนฺติ สงฺฆภตฺตอุทฺเทสภตฺตาทิกํฯ อาทิ-สทฺเทน นิมนฺตนํ, สลากํ, ปกฺขิกํ, อุโปสถิกํ, ปาฏิปทิกนฺติ ปญฺจ ภตฺตานิ คหิตานิฯ

ตตฺถ สพฺพสงฺฆสฺส ทินฺนํ สงฺฆภตฺตํ นามฯ ‘‘สงฺฆโต เอตฺตเก ภิกฺขู อุทฺทิสิตฺวา เทถา’’ติอาทินา วตฺวา ทินฺนํ อุทฺเทสภตฺตํฯ ‘‘สงฺฆโต เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ภตฺตํ คณฺหถา’’ติอาทินา วตฺวา ทินฺนํ นิมนฺตนํ นามฯ อตฺตโน อตฺตโน นาเมน สลากคาหกานํ ภิกฺขูนํ ทินฺนํ สลากภตฺตํ นามฯ จาตุทฺทสิยํ ทินฺนํ ปกฺขิกํฯ อุโปสเถ ทินฺนํ อุโปสถิกํฯ ปาฏิปเท ทินฺนํ ปาฏิปทิกํฯ ตํตํนาเมน ทินฺนเมว ตถา ตถา โวหรียติฯ เอเตสํ ปน วิตฺถารกถา ‘‘อภิลกฺขิเตสู’’ติอาทินา (จูฬว. อฏฺฐ. 325 ปกฺขิกภตฺตาทิกถา) อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ อาคนฺตุกาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน คมิกภตฺตํ, คิลานภตฺตํ, คิลานุปฏฺฐากภตฺตนฺติ ตีณิ คหิตานิฯ อาคนฺตุกานํ ทินฺนํ ภตฺตํ อาคนฺตุกภตฺตํฯ เอเสว นโย เสเสสุฯ

[2912] วิหารนฺติ วิหารภตฺตํ อุตฺตรปทโลเปน, วิหาเร ตตฺรุปฺปาทภตฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ วารภตฺตนฺติ ทุพฺภิกฺขสมเย ‘‘วาเรน ภิกฺขู ชคฺคิสฺสามา’’ติ ธุรเคหโต ปฏฺฐาย ทินฺนํฯ นิจฺจนฺติ นิจฺจภตฺตํ อุตฺตรปทโลเปน, ตญฺจ ตถา วตฺวาว ทินฺนํฯ กุฏิภตฺตํ นาม สงฺฆสฺส อาวาสํ กตฺวา ‘‘อมฺหากํ เสนาสนวาสิโน อมฺหากํ ภตฺตํ คณฺหนฺตู’’ติ ทินฺนํฯ ปนฺนรสวิธํ สพฺพเมว ภตฺตํ อิธ อิมสฺมิํ เสนาสนกฺขนฺธเก อุทฺทิฏฺฐํ กถิตํฯ เอเตสํ วิตฺถารวินิจฺฉโย อตฺถิเกหิ สมนฺตปาสาทิกาย คเหตพฺโพฯ

[2913] ปจฺจยภาชเน มิจฺฉาปฏิปตฺติยา มหาทีนวตฺตา อปฺปมตฺเตเนว ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ปจฺจยภาชนกํ อนุสาสนฺโต อาห ‘‘ปาฬิ’’นฺติอาทิฯ

เสนาสนกฺขนฺธกกถาวณฺณนาฯ

วตฺตกฺขนฺธกกถาวณฺณนา

[2914-5] อาคนฺตุโก จ อาวาสิโก จ ปิณฺฑจาริโก จ เสนาสนญฺจ อารญฺญโก จ อนุโมทนา จาติ วิคฺคโห, ตาสุ วตฺตานิ, อิตรีตรโยคทฺวนฺทสมาสสฺส อุตฺตรปทลิงฺคตฺตา อิตฺถิ ลิงฺคนิทฺเทโสฯ ภตฺเต ภตฺตคฺเค, อุตฺตรปทโลโปฯ ‘‘ภตฺเต’’ติอาทีหิ ปเทหิ ‘‘วตฺตานี’’ติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ

อาจริโย จ อุปชฺฌายโก จ สิสฺโส จ สทฺธิวิหาริโก จ, เตสํ วตฺตานีติ วิคฺคโหฯ สพฺพโสติ สพฺพาวยวเภเทหิฯ จตุทฺทเสวาติ อวยวเภเทหิ พหุวิธานิปิ วตฺตานิ วิสยเภเทน จุทฺทส เอว วุตฺตานิฯ